Η θεωρία της μουσικής

Άρθρο 1 – Η κλίμακα.

Κλίμακα αποκαλούμε μια ακολουθία νοτών, με κυρίαρχη νότα την πρώτη βαθμίδα της που ονομάζουμε τονική. Υπάρχουν πολλά είδη κλιμάκων, και χωρίζονται πρώτα απ’ όλα από των αριθμό των νοτών που περιέχουν. Πιο συνηθισμένες είναι οι πεντάτονες και οι επτάτονες. Στην κλασσική θεωρία, την οποία θα χρησιμοποιήσουμε, χρησιμοποιούμε κυρίως τις επτάτονες.
Η κάθε επτάτονη κλίμακα πέρνει την ονομασία της από την τονική και από το είδος της (μείζων-ελλάσων κλπ). Η τονική είπαμε ότι είναι η βασική νότα, που το άκουσμά της αποτελεί κατά κανόνα την αρχή και το τέλος του κομματιού, και κυριαρχεί ως «σημείο αναφοράς» κατά την διάρκειά του. Το είδος της κλίμακας (μείζων-ελλάσων) προκείπτει από το είδος και την σειρά των διαστημάτων (τόνος-ημιτόνιο) που ακολουθούν ολες οι βαθμίδες της κλίμακας. Εάν λοιπόν εξετάσουμε την Ντο μείζωνα θα δούμε ότι διαδοχικά:
Η Ντο απο την Ρε απέχει διάστημα τόνου ( Τ )
Η Ρε από την Μι το ίδιο ( Τ )
Η Μι από την Φα απέχει διάστημα ημιτονίου ( Η )
Η Φα από την Σολ τόνο (Τ)
Η Σολ απο την Λα τόνο (Τ)
Η Λα από την Σι τόνο (Τ)
Η Σι από την Ντό Ημιτόνιο ( Η )
Έτσι λοιπόν η μείζωνα κλίμακα του Ντο, ξεκινώντας από την Ντο κάνει την γνωστη Ντο-Ρε-Μι διαδοχή ακολουθώντας τα βήματα Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η. Αν λοιπόν θέλουμε να παίξουμε ΟΠΟΙΑΔΗΠΟΤΕ μείζωνα κλίμακα, δεν έχουμε παρα ξεκινώντας από την νότα που μας ενδιαφέρει να ακολουθήσουμε την ίδια διαδοχή. Αν π.χ. θέλουμε να παίξουμε σε Σολ μείζωνα, σχηματίζοντας την κλίμακα προκύπτουν τα εξής:
Σολ με Λα =Τ
Λα με Σι = Τ
Σι με Ντο= Η
Ντο με Ρε= Τ
Ρε με Μι = Τ. Μέχρι αυτό το σημείο δεν αντιμετωπίσαμε κανένα πρόβλημα να σχηματίσουμε σωστά την ακολουθία Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η. Σε αυτό το σημείο όμως παρατηρούμε ότι για να είναι σωστή η σειρά θα πρέπει το επόμενο διάστημα να είναι τόνος. Για τον σκοπό αυτό λοιπόν, πλέον το Φα γίνεται Φα δίεση (#) ανεβαίνοντας ένα ημιτόνιο. έτσι λοιπόν:
Μι με Φα#=Τ και
Φα# με Σολ =Η. Όπως είδαμε λοιπόν η Σολ μείζωνα αντί για Φα φυσικό, έχει Φα δίεση. Ένα κομμάτι λοιπόν σε Σολ μείζωνα, έχει στον οπλισμό του πενταγράμου του μία δίεση στο Φα. Αυτό σημαίνει πως ο εκτελεστής ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ που θα βλέπει την νότα Φα, δεν θα παίζει Φα φυσικό αλλά Φα δίεση. Αντιστρόφως, εάν θέλουμε να δούμε σε ποιό κλειδί είναι γραμμένο ένα κομμάτι δεν έχουμε παρά να μελετήσουμε τον οπλισμό του.
Όπως είδαμε, το να σχηματίσουμε την κλίμακα Σολ μείζωνα δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολο, καθώς χρειάστηκε απλά να προσθέσουμε μία και μόνη δίεση. Αυτό συνέβει επειδή οι κλίμακες Ντο και Σολ μείζωνες είναι πολύ κοντινές. Η λογική θα μας έλεγε ότι η Ντο και η Ρε θα έπρεπε να ήταν πιο κοντινές, όμως αν μελετήσουμε την Ρε μείζωνα θα δούμε ότι έχει δύο Διέσεις (Φα# και Ντο #), άρα έχει λιγότερες κοινές νότες με την Ντο, συνεπώς θεωρήται πιο μακρινή. Αργότερα, θα διαπιστώσουμε ότι η ύπαρξη κοινών νοτών ανάμεσα σε δυο κλίμακες μας επιτρέπει να «πηγαινοερχόμαστε» εύκολα ανάμεσά τους χρησιμοποιώντας τις λεγόμενες διατονικές μετατροπίες.
Είναι αδύνατο να σχηματίσουμε λογικά και με κατανοητούς οπλισμούς όλες τις πιθανές κλίμακες χωρίς να χρησιμοποιήσουμε στις μισές τονικότητες αντί για διέσεις υφέσεις ( b ). Π.χ. η κλίμακα Φα μείζων έχει αντί του Σι φυσικού Σι ύφεση, η Σι ύφεση μείζων έχει δύο υφέσεις (το Μι b και προφανώς…το Σιb) κλπ. Το σύνολο λοιπόν των πιθανών κλιμάκων σχηματίζει δύο κύκλους, έναν κύκλο διέσεων και ένα κύκλο υφέσεων, όπου οι τονικότητες των νοτών ακολουθούν αντίστοιχα ανιούσα ή κατιούσα διαδοχή καθαρών πέμπτων. Για το τι είναι πέμπτες-τρίτες-έβδομες κλπ, θα μιλήσπυμε σε επόμενο άρθρο, προς το παρόν όμως θα αναφέρουμε δύο πράγματα:
1ον) Η βαθμίδες των επτάτονων κλιμάκων έχουν η κάθε μία από ένα όνομα ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ από το για πια συγκεκριμένη κλίμακα μιλάμε. Π.χ. Η Ντο μειζωνα έχει τις αντιστοιχίες:
Ντο=Τονική
Ρε = Επιτονική
Μι = Μέση
Φα= Υποδεσπόζουσα
Σολ= Δεσπόζουσα
Λα= Επιδεσπόζουσα
Σι= Προσαγωγέας

Αν τώρα μιλάγαμε για την Ρε μείζωνα, θα είχαμε ως τονική την Ρε, ως επιτονική την Μι, ως δεσπόζουσα την Λα κλπ. Αυτές οι ονομασίες, εκτός από …άσκοπη παπαγαλία, μας βοηθάνε τα όσα μαθαίνουμε σε μία κλίμακα να μπορούμε να τα εφαρμόζουμε σε ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΚΛΙΜΑΚΕΣ. Π.χ. η κίνηση από την τονική στην δεσπόζουσα είναι συγκροτημένη, ανεξάρτητα αν μιλάμε για κίνηση Ντο-Σολ (Ντο ματζόρε) ή Ρε-Λα (Ρε ματζορε), ενώ σε ΟΛΕΣ τις κλίμακες, ο προσαγωγέας είναι μια πολύ «ευαισθητη» νότα που θέλει προσοχή.

2ον) ελάσσων τρόπος
Όσα αναφέραμε παραπάνω ισχύουν αυτούσια και για τον ελλάσωνα τρόπο. Η διαφορά είναι στο είδος της ακολουθίας διαστημάτων που χρησιμοποιούμε. Έχουμε λοιπόν για τον Λα φυσικό ελλάσων (αιολικό):

Λα-Σι= Τ
Σι-Ντο=Η
Ντο-Ρε=Τ
Ρε-Μι=Τ
Μι-Φα=Η
Φα-Σολ=Τ
Σολ-ΛΑ=Τ

Έτσι λοιπόν, για να σχηματίσουμε πχ την κλίμακα Ρε φυσική μινόρε θα εφαρμόσουμε την ακολουθία Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ ξεκινώντας από το Ρε, και για το σχηματισμό της θα χρησιμοποιήσουμε μια ύφεση στο Σι.
Τώρα, βλέπουμε ότι, ουσιαστικά, οι ίδιες νότες υπάρχουν και στο Λα μινόρε και στο Ντο ματζορε. Η διαφορά είναι πως έχοντας πλέον ώς τονική το Λα, το «σημείο αναφοράς» αλλάζει, δίνοντας μια αίσθηση μελαγχολίας και σοβαρότητας στο άκουσμα. Οι δυο αυτές κλίμακες έχουν ΟΛΕΣ τις νότες τους κοινές, και γι αυτο ονομάζονται και «σχετικές κλίμακες».
Μια ακόμα παρατήρηση έρχεται από το γεγονός ότι ,στην φυσική μινόρε, το διάστημα Σολ-Λα δηλαδή η διαδοχή προσαγωγέα-τονικής είναι τόνος. Αυτό το γεγονός, δίνει ωραίο άκουσμα σε «επικές» μελωδίες (π.χ. Σαραντα παλληκάρια, όλα των maiden κλπ), αλλά κάνει την μετάβαση από τον προσαγωγέα στην τονική, την λεγόμενη «λύση» του προσαγωγέα λιγότερο πειστική. Για τον σκοπό αυτό υπάρχουν άλλοι δύο ελλάσωνες τρόποι, ο λεγόμενος αρμονικός (Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τριημίτονο-H), και ο λεγόμενος μελωδικός, ο οποίος σε ανιούσα διαδοχή (προς τα πάνω) έχει σειρά Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Τ-Τ-Η ενώ προς τα κάτω διατηρεί τα χαρακτηριστικά του Αιολικού τρόπου. Ο δεύτερος χρησιμοποιήται κατα κόρον στην κλασσική μουσική, ενώ το περίφημο Τριημίτονο του αρμονικού μινόρε είναι η αφορμή για τις καλύτερες «ανατολίτικες» μελωδίες, και τα χειρότερα αρμονικά λάθη…

Γλωσσάρι: Τόνος-η απόσταση δύο φθόγγων που ισούται με δύο ημιτόνια
Ημιτόνιο-Η μικρότερη απόσταση στο συγκερασμένο σύστημα
Τριημίτονο-διάστημα ίσο με τρία ημιτόνια
Ματζόρε (μείζων)/Μινόρε (ελάσσων)= Οι δύο κύριοι τρόποι της δυτικής μουσικής
Δίεση- Το ανέβασμα της τονικότητας ενός φθόγγου κατά ένα ημιτόνιο
Ύφεση- το αντίστοιχο κατέβασμα

 

Άρθρο 2: Τα διαστήματα.

Διάστημα αποκαλούμε την τονική απόσταση μεταξύ δύο νότων. Η νότες αυτές μπορεί να ακούγονται διαδοχικά, οπότε μιλάμε για μελωδικό διάστημα, ή μπορεί να ακούγονται ταυτόχρονα, οπότε έχουμε αρμονικό διάστημα. Με άλλα λόγια, είτε μελετάμε μελωδίες, είτε συγχορδίες, η μονάδα μέτρησης που χρησιμοποιούμε είναι το διάστημα. Περιττό λοιπόν να τονίσουμε, το πόσο σημαντικό είναι να καταλάβουμε αυτή τη μονάδα μέτρησης.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το διάστημα ανάμεσα στο Ντο και το Σολ. Αυτό είναι ένα διάστημα πέμπτης. Λέγεται έτσι, γιατί αν μετρήσουμε τις νότες διατονικά, από την μία ως την άλλη έχουμε πέντε νότες . Ντο – Ρε- Μι- Φα- Σολ. Προσέξτε ότι μετράμε τόσο την νότα που ξεκινήσαμε, όσο και την νότα που καταλήξαμε. Παρομοίως, το διάστημα

Ανάμεσα σε Ρε- φα, είναι ένα διάστημα τρίτης, ενώ το διάστημα της πρώτης, αφορά την ίδια νότα δηλ ταυτοφωνία. Από την στιγμή δε που κινούμαστε προς οξύτερο φθόγγο, το διάστημα λέγεται ανιών. Η τρίτη κατιούσα του Ρε, στην κλίμακα του ντο ματζόρε, είναι το Σι. Ρε- ντο- σι. Αν η κλίμακα ήταν η Ρε ελάσσων, η κατιούσα 3^η θα ήταν το Σιb, σύμφωνα με τα όσα είπαμε για τις κλίμακες. Όπως φαίνεται, σκέτος ο χαρακτηρισμός 3^η  δεν είναι αρκετά συγκεκριμένος, εκτός αν μιλάμε για μια συγκεκριμένη κλίμακα, χωρίς αλλοιώσεις. Τα διαστήματα όμως μπορούν να προσδιοριστούν, ανεξαρτήτως κλίμακας, αφού σε τελική ανάλυση αφορούν δύο μόνο νότες, και όχι επτά. Άλλωστε όλες οι κλίμακες έχουν κοινά διαστήματα- η διαδοχή Ρε- φα, υπάρχει και στη Ντο μειζων, και στην Σιb, και στη Φα. Και στις τρεις περιπτώσεις πάντως, είναι ένα διάστημα τρίτης- μενει να προσδιορίσουμε το είδος του.

Υπάρχουν 3 βασικά είδη διαστημάτων. Το πρώτο είναι τα τελείως σύμφωνα. Πρόκειται για τα πλέον «καθαρά» διαστήματα, αυτά που ακούγονται εντελώς σταθερά. Τέτοια είναι η ταυτοφωνία, η οκτάβα, η καθαρή τετάρτη και πέμπτη.

Στη συνέχεια έχουμε τα μερικώς σύμφωνα. Αυτά ακούγονται ευχάριστα, αλλά όχι εντελώς καθαρά. Είναι οι τρίτες και οι έκτες.

Τέλος έχουμε τα διαφωνία διαστήματα, που είναι οι δεύτερες οι έβδομες και τα αλλοιωμένα διαστήματα. Προσέξτε- λέμε οι έβδομες και οι τρίτες: πληθυντικός.

Όπως προηγουμένως στην περίπτωση του Σι- Ρε, έτσι και στο κεφάλαιο για τις κλίμακες είδαμε, πως το διάστημα ανάμεσα σε δυο νότες μπορεί να είναι τόνος ή ημιτόνιο. Για να εκφράσουμε την ποιότητα ενός διαστήματος λοιπόν, δεν αρκεί ο αριθμός του (τρίτη, τέταρτη κλπ) αλλά και το είδος του. Στην περίπτωση της δεύτερης, έχουμε δεύτερη μεγάλη για τον τόνο, και δεύτερη μικρή για το ημιτόνιο.

Παρομοίως, οι τρίτες έχουν μεγάλη και μικρή. Η τρίτη μεταξύ Ντο και Μι, είναι μεγάλη, και αποτελείται από 4 ημιτόνια. Αντίθετα, η τρίτη Λα- Ντο αποτελείται από τρία και είναι μικρή. Και στο προηγούμενο παράδειγμα, η Σι – Ρε είναι μικρή, ενώ η ΣιB- Ρε μεγάλη.

Βλέπουμε λοιπόν, ότι τα διάφωνα και τα μερικώς σύμφωνα διαστήματα, δηλ. οι 2^ες, 3^ες, 6^ες, και 7^ες εμφανίζονται σε δυο είδη: σε μεγάλες και μικρές. Αντίθετα, οι πέμπτες, οι τετάρτες και οι οκτάβες είναι καθαρά διαστήματα. ¨Όχι όμως πάντα…

Αν πάρουμε την πέμπτη Λα- μι, θα δούμε ότι αποτελείται από 7 ημιτόνια. Πράγματι, αν παίξουμε στο πιάνο αυτό το διάστημα, θα ακουστεί πολύ καθαρό. Αν όμως δοκιμάσουμε την πέμπτη Σι- Φα, θα δούμε ότι το άκουσμα της είναι πολύ διάφωνο. Αν παρατηρήσουμε, θα δούμε ότι η απόσταση μεταξύ των δυο αυτών νότων είναι μόλις 6 ημιτόνια. Πρόκειται δηλαδή για αλλοιωμένο διάστημα, και συγκεκριμένα για μια ελαττωμένη πέμπτη.

Αντίστοιχα η 4^η φα- σι είναι μια αυξημένη τετάρτη. Το τριημίτονο που συναντήσαμε στην μελωδική μινόρε, είναι και αυτό μια αυξημένη δεύτερη. Προσέξτε: Η απόσταση μεταξύ Λα- ντο και Φα- Σολ#, είναι και στις δυο περιπτώσεις η ίδια: 3 ημιτόνια. Πρόκειται όμως για διαφορετικό διάστημα: Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μια μικρή Τρίτη, ενώ στην άλλη μια αυξημένη 2^η. Είναι η θέση αυτού του διαστήματος στο συνολικό περιεχόμενο της κλίμακας, που κάνει την μικρή τρίτη να ακούγεται συμβατικά μελωδική, και το τριημίτονο «περίεργο».

Δυο ακόμα παρατηρήσεις. Τα διαστήματα εκτείνονται και πέρα από την οκτάβα: Έχουμε 9^η 11^η κλπ. Στην ουσία, η 9^η έχει τους ίδιους τύπους με την 2^η, αφού είναι η ίδια νότα μια οκτάβα ψηλότερα. Έχουμε δηλαδή μικρή και μεγάλη 9^η. Η λειτουργία της βέβαια δεν είναι παρόμοια, αφού η μεγαλύτερη απόσταση μειώνει το έντονο άκουσμα της διαφωνίας.

Η δεύτερη παρατήρηση, αφορά τις αναστροφές. Αν σε κάποιο διάστημα, ανεβάσουμε μια οκτάβα την πιο μπάσα νότα, έχουμε την αναστροφή του διαστήματος. Π.χ. αν το Ντο- Μι γίνει Μι- Ντο, τότε έχουμε το ίδιο διάστημα ανεστραμμένο. Η μεγάλη τρίτη, έγινε μικρή έκτη. Αντίστοιχα, μια μεγάλη 2^η θα γίνει μικρή 7^η , ενώ η Τέμπη θα γίνει 4^η.

Όσο αφορά το ταυτόχρονο παίξιμο των νότων του διαστήματος, τα αρμονικά διαστήματα δηλαδή, οι χαρακτηρισμοί «διάφωνο» και «σύμφωνο» ταιριάζουν αρκετά. Στην περίπτωση των μελωδικών διαστημάτων, το κάθε διάστημα «βγάζει» το δικό του άκουσμα- αξίζει να πειραματιστείτε με μια μελωδική γραμμή. Τα διαστήματα δευτέρας, δηλαδή η διαβατική κίνηση, είναι τα πλέον ευχάριστα στο αυτί. Επίσης είναι τα πιο εύκολα για να εκτελεστούν. Η οκτάβα είναι αρκετά σταθερό άλμα, αντίθετα με την έβδομη που δεν συνιστάτε για μελωδικό αποτέλεσμα. Στην κλασσική προσέγγιση, τα διαστήματα που χρησιμοποιούνται κατά κανόνα στην μελωδική κίνηση είναι οι δευτερες, τρίτες, καθαρές τετάρτες και πέμπτες, η έκτη μικρή και η οκτάβα. Πρόκειται για αυστηρούς κανόνες, που εκτός των άλλων αφορούν και τις δυσκολίες της φωνητικής μουσικής- της βάσης δηλαδή της κλασσικής διδασκαλίας. Το πλέον διάφωνο διάστημα πάντως, είναι η ανιούσα ελαττωμένη πέμπτη… και οι Sabbath το χρησιμοποιούν συχνά, με πολύ ωραία αποτελέσματα.

Βλέπουμε λοιπόν, πως μπορούμε να βγάλουμε διαφορετικά αισθήματα, χρησιμοποιώντας διαφορετικά διαστήματα. Αν και βασική μονάδα μέτρησης, ταυτόχρονα ταξινομούν την σχέση μεταξύ δυο νότων, και κατά συνέπεια το άκουσμα από την διαδοχική εκτέλεσή τους. Οι παρατηρήσεις από τους πειραματισμούς μας, πλέον δεν αφορούν μια συγκεκριμένη κλίμακα αλλά μπορούν να εφαρμοστούν γενικά. Μπορούν ακόμα και να αποτελέσουν κώδικα συνεννόησης: Ίσως να μην ξέρω ακριβώς τις νότες από το ριφφ που παίζει η κιθάρα, ξέρω όμως ότι το ίδιο ριφφ με πέμπτες θα ακουστεί πιο power. Αντίστοιχα, μπορεί να μην ξέρω σε ποια κλίμακα τραγουδούν δυο φωνάρες, αν όμως τραγουδήσουν σε τρίτες παράλληλες, θα έχουν πιο μελωδικό αποτέλεσμα.

Ας κάνουμε σαν επίλογο έναν ενδεικτικό πίνακα, με κάποια διαστήματα της σολ μείζονος, και τις αντιστροφές τους.

Σολ- Λα = 2^η μεγάλη_____Λα – Σολ = 7^η μικρή

Σολ-  Σι = 3^η μεγάλη_______Σι- Σολ = 6^η μικρή

Λα- Ρε = 4^η καθαρή_________Ρε- Λα = 5^η καθαρή

Φα #- Ντο = 5^η ελαττωμένη___Ντο- Φα# = 4^η αυξημένη

Λα – Ντο = 3^η μικρή________Ντο- Λα = 6^η μεγάλη

Σολ – Φα # = 7^η μεγάλη______Φα#- Σολ = 2^η μικρή.

 

Με την βοήθεια της καλής μας affectuoso, και με την πολύ χρήσιμη δυνατότητα του να επισυνάπτουμε αρχεία midi, η ώρα που θα αρχίσουμε να πραγματευόμαστε αρμονικά ζητήματα, πλησιάζει όλο και περισσότερο. Πριν όμως από αυτό, θεωρώ ότι θα πρέπει να κάνουμε μια αναφορά στο πολύ σημαντικό, και κάποιες φορές παραμελημένο, θέμα του ρυθμού.

Η μουσική, σαν  μια καλλιτεχνική έκφραση των φυσικών φαινομένων, δεν θα μπορούσε να αγνοήσει , ή να αποφύγει, την περιοδικότητα που αυτά εμφανίζονται. Ο χτύπος της καρδιάς, τα κύματα της θάλασσας, ακόμα και η περιφορά της γης, εμφανίζουν μια περιοδικότητα, μια κυκλική επανάληψη που περιέχει την έννοια του ρυθμού.

Στην ευρέως αποδεκτή δυτική προσέγγιση, η θεμελίωση του ρυθμού γίνεται, χρησιμοποιώντας σαν σημείο αναφοράς το μέτρο. Όπως δηλαδή για την μέτρηση του χρόνου χρησιμοποιούμε το sec, για την οργάνωση του μουσικού ρυθμού χρησιμοποιούμε το μέτρο.

Η βασική διαφορά μεταξύ ενός δευτερολέπτου και ενός μέτρου, είναι πως ενώ το δευτερόλεπτο έχει συγκεκριμένη διάρκεια, το μέτρο εξαρτάται και καθορίζεται από το είδος του ρυθμού. Για να καταλάβουμε το τι εννοούμε «είδος ρυθμού», αρκεί να σκεφτούμε δυο εντελώς διαφορετικούς χορευτικούς ρυθμούς. Αν ακούσουμε ένα βαλς, καταλαβαίνουμε πως «τα βήματα» δηλ. ο ρυθμός είναι εντελώς διαφορετικά από ένα… καλαματιανό!

Αν εξετάσουμε μια παρτιτούρα ενός κομματιού βαλς, δίπλα στο κλειδί του πενταγράμμου θα δούμε την ένδειξη 3/ 4. Πρόκειται για ένα κλάσμα που καθορίζει τον ρυθμό που θα έχει το κομμάτι. Με άλλα λόγια καθορίζει το είδος του μέτρου που θα χρησιμοποιηθεί για το «κτίσιμο» της μουσικής. Τι μας λέει λοιπόν το 3/ 4;

Ο αριθμητής του κλάσματος μας λέει τον αριθμό των χρονικών αξιών που θα συμπληρώνουν το μέτρο. Ο παρονομαστής μας λέει την ποιότητά τους. Με λίγα λόγια, για να συμπληρώσουμε ένα μέτρο σε ένα ρυθμό βαλς, θα πρέπει η αξία των διαδοχικών νότων να έχει άθροισμα τρία τέταρτα.

Όταν λοιπόν ακολουθούμε τον μετρονόμο, ο οποίος παρέχει σταθερά κτυπήματα, το κάθε μέτρο θα αποτελείται από τρία χτυπήματα ή beats. Αν δούμε την παρτιτούρα του κομματιού, θα παρατηρήσουμε κάθετες γραμμές, που χωρίζουν το κομμάτι σε ίσα διαστήματα. Το κάθε τέτοιο τμήμα είναι και ένα μέτρο, και η διάρκειά του είναι, όπως περιμέναμε, τρία τέταρτα. Έχουμε θέσει λοιπόν την βάση για την μέτρηση του μουσικού χρόνου, πως όμως θα καθορίσουμε την αξία της κάθε νότας;

Η απάντηση σε αυτό είναι πολύ απλή: Θα πάρουμε σαν βάση το beat, δηλαδή το μέτρημα του μετρονόμου, το οποίο έχουμε καθορίσει ως ένα τέταρτο (1 /4). Οι νότες που έχουν διπλάσια διάρκεια, μπορούν να εκφραστούν με τον διπλασιασμό του κλάσματος (2 /4 = μισό). Μια νότα με την μισή διάρκεια θα εκφραστεί με τον υποδιπλασιασμό του κλάσματος, θα είναι δηλαδή 1/ 8. Στην σημειογραφία της παρτιτούρας, για κάθε αξία, για κάθε διαφορετικό κλάσμα δηλαδή, υπάρχει και άλλο μουσικό σύμβολο. Για το ολόκληρο λ.χ., δηλαδή για μια διάρκεια ίση με 4 / 4, η σημειογραφία είναι ένας λευκός κύκλος. Το τέταρτο είναι μαύρος κύκλος με μια κάθετη γραμμή, ενώ αντίστοιχα σημάδια υπάρχουν και για τις παύσεις. Φυσικό, αφού μπορεί οι παύσεις να μην ηχούν, έχουν όμως χρονική διάρκεια, και αν δεν τις καταγράψουμε το μέτρο δεν θα «κλείσει» σωστά.

Εκτός από το είδος του ρυθμού, σημαντικό είναι και το σε ποια ταχύτητα θα εκτελέσουμε το κομμάτι. Ένας αρχάριος π.χ. θα εκτελέσει ένα κομμάτι πιο αργά από έναν προχωρημένο- αλλά δεν θα διαβάσει άλλη παρτιτούρα! Απλώς, ο μετρονόμος του θα μετράει τα beats με πιο αργό ρυθμό. Παλαιότερα η ταχύτητα δίνονταν με κάποια γενικά ( και λίγο φλού) προστάγματα όπως allegro (γρήγορα), adagio (αργά) κλπ. Πλέον διαθέτουμε ακριβείς μετρονόμους, και η μαθηματική έκφραση της ταχύτητας εκτέλεσης καθορίζεται σε beats/ minute, π.χ. 120 bpm (beats per minute)

Όπως είδαμε το είδος του ρυθμού καθορίζεται από το κλάσμα 3/ 4. Υπάρχουν πολλοί ρυθμοί, το καλαματιανό που αναφέραμε π.χ. είναι 7 /8, και όπως μπορούμε να καταλάβουμε, ο μετρονόμος θα μετράει όγδοα. Ο πλέον συνηθισμένος ρυθμός είναι τα τέσσερα τέταρτα. Όμως πολλοί διαφορετικοί ρυθμοί στηρίζονται σε 4 /4- οι ροκ ρυθμοί, οι λάτιν αλλά και οι ντίσκο ρυθμοί, στηρίζονται εν πολλοίς στα τέσσερα τέταρτα. Τι τους κάνει λοιπόν να ξεχωρίζουν τόσο πολύ μεταξύ τους;

Η απάντηση βρίσκεται στο γεγονός πως δεν έχουν όλα τα χτυπήματα του μέτρου την ίδια «σημασία» και λειτουργία. Το κάθε ένα από τα τέσσερα χτυπήματα του μετρονόμου, σε ένα ρυθμό 4/ 4, έχει και μια διαφορετική «θέση» στο ρυθμό, ανάλογη με την θέση που βρίσκεται στο μέτρο. Το πρώτο χτύπημα, ως αρχή του μέτρου, είναι το πλέον συγκεκριμένο και συγκροτημένο, και ονομάζεται θέση. Το επόμενο χτύπημα, είναι αυτό που δίνει την αίσθηση της «κίνησης προς τα εμπρός», και ονομάζεται άρση. Την συνέχεια, το τρίτο χτύπημα επαναφέρει τον ρυθμό σε στέρεο έδαφος, είναι λοιπόν μια και αυτό θέση, ενώ το τέταρτο χτύπημα είναι αντίστοιχα άρση.

Ας σκεφτούμε ένα απλό ροκ ρυθμό σε 4 /4. Τυπικά, στο πρώτο και στο τρίτο beat έχουμε χτύπημα μιας μπότας (bass drum), και αντίστοιχα στο δεύτερο και στο τέταρτο χτύπημα ταμπούρου (snare). Με αυτό τον τρόπο τονίζονται οι θέσεις του μέτρου, ενώ οι άρσεις τονίζονται λιγότερο. Το αποτέλεσμα είναι ένας solid, σταθερός ρυθμός με ομαλή ροή.

Αντίθετα, σε ένα reggae κομμάτι, έχουμε (κλασσικά) την ρυθμική κιθάρα να τονίζει σχεδόν αποκλειστικά της άρσεις. Το αποτέλεσμα που παίρνουμε από αυτό είναι μια ανάλαφρη αίσθηση, όμοια με της πτήσης (what ‘d you expect from reggae )

Βλέπουμε λοιπόν πως η έμφαση που δίνουμε σε διαφορετικά μέρη του ρυθμού, αλλάζει δραματικά τον χαρακτήρα του. Αντίστοιχα, τονίζοντας ενδιάμεσες αξίες του μέτρου, π.χ. το όγδοο που υπάρχει ανάμεσα στο δεύτερο και το τρίτο beat, μπορούμε να έχουμε ακόμα ποιο uplifting αποτελέσματα. Μπορούμε μάλιστα να πούμε, πως για να υπάρχει ροή και ανθρώπινη αίσθηση στο παίξιμο, το να τονίζουμε τα κύρια χτυπήματα του ρυθμού είναι απαραίτητο. Οι διαβαθμίσεις αυτές, με δυνατότερα και πιο «σίγουρα» χτυπήματα στις θέσεις, είναι άλλωστε το πρώτο πράγμα που προδίδει τα (ανεπαρκώς) προγραμματισμένα τύμπανα.

Ως εδώ είδαμε τον ρυθμό σαν κάτι ανεξάρτητο από την υπόλοιπη θεωρία της μουσικής, σαν ένα παρακλάδι της. Δεν μπορώ όμως να τονίσω αρκετά, το πόσο σημαντικό είναι στην αρμονία το θέμα του ρυθμού, και ειδικά τα όσα είπαμε για τα ισχυρά και τα ασθενή μέρη του μέτρου. Για να μην προτρέχουμε, αρκούμε στο να πω πως στα μη τονισμένα μέρη των κλασσικών κομματιών, μπορούμε να βρούμε διαφωνίες και δυσαρμονίες ικανά να κάνουν τον πιο «ψαγμένο»  τζαζίστα να … βάλει τα κλάματα. Ή απλά, να τον κάνουν να μεταφέρει παρόμοιες διαφωνίες στις θέσεις, στα ισχυρά μέρη του μέτρου δηλαδή, με τα γνωστά, πολύ ευχάριστα αποτελέσματα. 

 

 

Συγχορδίες

Συγχορδία ορίζουμε ένα σύνολο μουσικών φθόγγων που συνηχούν, ακούγονται δηλαδή ταυτόχρονα. Η βασικότερη και απλούστερη μορφή, είναι η τρίφωνη συγχορδία σε ευθεία θέση.

Από την στιγμή που μιλάμε για τρίφωνη συγχορδία, έχουμε εξορισμού το σύνολο τριών νοτών. Η πρώτη νότα αποτελεί την βάση της συγχορδίας.. Για να σχηματίσουμε την συγχορδία, θα προσθέσουμε στην βάση αυτή επικείμενες τρίτες.

Ας πάρουμε για παράδειγμα την κλίμακα της Ντο ματζόρε. Όπως θυμόμαστε από το πρώτο μάθημα, κάθε βαθμίδα της κλίμακας έχει ένα όνομα, τονική, επιτονική κ.λ.π. Σε κάθε μία από αυτές τις βαθμίδες, αντιστοιχεί και μια τρίφωνη συγχορδία, που θα πάρει το όνομά της από το αντίστοιχο όνομα της βαθμίδας. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να κατασκευάσουμε την δεσπόζουσα συγχορδία της Ντο ματζόρε θα κάνουμε τα εξής:

Πρώτα θα βρούμε πια νότα είναι η δεσπόζουσα βαθμίδα της Ντο ματζόρε. Αυτή είναι η Σολ. Τώρα, με βάση την κλίμακά μας, θα σχηματίσουμε την συγχορδία της Σολ δεσπόζουσας. Έχουμε σαν βάση την Σολ. Η επικείμενη τρίτη είναι η  Σι (αν δεν καταλαβαίνετε γιατί, ρίξτε μια ματιά στα περί διαστημάτων). Προσθέτουμε άλλη μια επικείμενη τρίτη πάνω από τη Σι, δηλαδή τη Ρε. Έτσι σχηματίσαμε την δεσπόζουσα συγχορδία της Ντο ματζόρε.

Με την ίδια λογική, θα σχηματίσουμε την συγχορδία της τονικής. Στην Ντο δηλαδή, θα προσθέσουμε μια επικείμενη τρίτη, δηλαδή την Μι, και μια ακόμα τρίτη πάνω από την Μι, δηλαδή την Σολ.

Ας εξετάσουμε την συγχορδία που μόλις φτιάξαμε. Έχουμε την Ντο, που είναι η βάση, την Μι, που ονομάζουμε μέση, και την Σολ, που ονομάζουμε κορυφή. Η τρίτη που σχηματίζεται ανάμεσα στο Ντο και το Μι, είναι μια τρίτη μεγάλη. Αντίστοιχα, η πέμπτη που σχηματίζεται ανάμεσα στο Ντο και το Σολ, είναι καθαρή. Από τα παραπάνω προκύπτει, πως η συγχορδία μας είναι ματζόρε, δηλαδή έχουμε σχηματίσει την συγχορδία Ντο ματζόρε. Όπως δηλαδή οι κλίμακες έχουν είδη, έτσι και οι συγχορδίες έχουν είδη (ματζόρε, μινόρε κλπ). Το είδος των διαστημάτων που υπάρχουν ανάμεσα στις νότες της συγχορδίας, ορίζει και το είδος της. Ας δούμε τη συγχορδία που σχηματίζεται στη δεύτερη βαθμίδα της Ντο ματζόρε. Έχουμε το Ρε ως βάση, το Φα και το Λα. Η Τρίτη ανάμεσα σε Ρε- Φα είναι μικρή, ενώ η Πέμπτη Ρε- Λα είναι καθαρή. Αυτό το είδος των συγχορδιών είναι το μινόρε.

Τα βασικά είδη είναι:

Μεγάλη τρίτη+ πέμπτη καθαρή= Ματζόρε.

Μικρή τρίτη + πέμπτη καθαρή= Μινόρε

Μικρή τρίτη + πέμπτη ελαττωμένη= Ελαττωμένη

Μεγάλη τρίτη + πέμπτη αυξημένη = Αυξημένη

Παράδειγμα ελαττωμένης συγχορδίας συναντάμε στη συγχορδία που σχηματίζεται στην βαθμίδα του προσαγωγέα κάθε ματζόρε κλίμακας. Για παράδειγμα στην κλίμακα Σι ύφεση ματζόρε, η συγχορδία Λα- Ντο – Μι ύφεση, παρουσιάζει μικρή τρίτη και ελαττωμένη πέμπτη, άρα είναι ελαττωμένη. Στην μέση συγχορδία μιας αρμονικής μινόρε κλίμακας, συναντάμε αυξημένα ακόρντα, π.χ. Φα- Λα- Ντο δίεση για την Ρε αρμονική μινόρε.

Τα είδη των συγχορδιών, σε συνδυασμό με την τονική νότα, προσδιορίζουν επακριβώς τις νότες που αποτελούν το ακόρντο. Έτσι, σε κάθε περίπτωση, όταν μιλάμε για μια συγχορδία Ντο ματζόρε, μιλάμε για την συνήχηση των νοτών Ντο- Μι- Σολ. Αντίστροφα, και η κάθε βαθμίδα της κλίμακας αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο είδος ακόρντου, η δεσπόζουσα π.χ. μιας ματζόρε κλίμακας είναι πάντα μια ματζόρε συγχορδία, η τονική της συγχορδίας δε, είναι μια πέμπτη ψηλότερα.

Ας δοκιμάσουμε τώρα να σχηματίσουμε την δεσπόζουσα συγχορδία της Φα ματζόρε κλίμακας. Η πέμπτη βαθμίδα της κλίμακας είναι το Ντο, που θα είναι η βάση  του ακόρντου. Προσθέτουμε την τρίτη, που είναι το Μι, και την πέμπτη που είναι το Σολ. Τι έχουμε εδώ; Μια Ντο ματζόρε συγχορδία- ξανά! Βλέπουμε λοιπόν πως μια συγχορδία δεν εμφανίζεται αποκλειστικά σε μια κλίμακα, αλλά υπάρχει και σε άλλες- εμφανίζεται βέβαια σε διαφορετικές βαθμίδες. Η συγχορδία Ντο ματζόρε, εκτός από τονική στην ομώνυμη κλίμακα, εμφανίζεται σαν δεσπόζουσα στην Φα ματζόρε κλίμακα, αλλά και σαν υποδεσπόζουσα στην κλίμακα Σολ ματζόρε.

Φυσικά, όπως θα δούμε παρακάτω, ο ρόλος της κάθε φορά γίνεται και διαφορετικός. Αυτό που κρατάμε όμως είναι πως στην περίπτωση της κλίμακας Ντο ματζόρε, η συγχορδία μας ανήκει στην I (πρώτη ) βαθμίδα. Όταν ήταν δεσπόζουσα, είναι στην πέμπτη βαθμίδα (V) και ως υποδεσπόζουσα φέρει το λατινικό νούμερο IV (τέσσερα), που υπονοεί την βαθμίδα που αντιστοιχεί η συγχορδία μας.

 

Αρμονικά στοιχεία 

Anyway, συνεχίζουμε το ταξίδι στη μουσική με κάποια στοιχεία αρμονίας. Έχουμε ήδη δει τις κλίμακες, τα διαστήματα και το πώς σχηματίζουμε συγχορδίες. Σε αυτό το part, θα δούμε το πώς συνδέουμε μεταξύ τους τις συγχορδίες, για να σχηματίσουμε ένα chord progression.

Αρχικά θα πρέπει να τονίσουμε ότι μελετάμε αρμονία με βάση την μικτή χορωδία. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να έχουμε στη διάθεσή μας τέσσερις φωνές (σοπράνο, άλτο, τενόρους, μπάσους), με ότι αυτό συνεπάγεται. Η σημειογραφία για την χορωδία ποικίλει, για ευκολία πάντως θα χρησιμοποιήσουμε το διπλό κλειδί του Φα- Σολ που χρησιμοποιούμε και στο πιάνο.

Ας ξεκινήσουμε κατευθείαν στα βαθιά, σχηματίζοντας μια κλασσική αρμονική συνέχεια Ι-IV- V σε Ντο μείζονα τρόπο.

Αρχικά θα σχηματίσουμε την τονική ( I ), που στην περίπτωσή μας είναι η Ντο μείζων συγχορδία. Αν ακολουθήσουμε αυτά που μάθαμε ως τώρα, ξεκινώντας από το Ντο θα προσθέσουμε διαδοχικές τρίτες δηλαδή Ντο- Μι- Σολ. Για να συμπληρώσουμε τις τέσσερις φωνές που χρειαζόμαστε, θα προσθέσουμε και το Ντο στην οκτάβα, θα διπλασιάσουμε δηλαδή τη βάση της συγχορδίας.

 

Η συγχορδία που σχηματίσαμε είναι η Ντο μείζονα σε συμπτυγμένη θέση. Λέγεται συμπτυγμένη γιατί οι νότες της είναι πολύ κοντά η μία στην άλλη. Σε αντιπαράθεση έχουμε την ντο μείζονα σε ανεπτυγμένη θέση. Βλέπουμε ως βάση τη Ντο, η επόμενη νότα όμως είναι η Πέμπτη της συγχορδίας η Σολ. Στη συνέχεια έχουμε τη Μι, που είναι η Τρίτη, και τέλος έχουμε τη Ντο, αυτή τη φορά όμως ΔΥΟ οκτάβες ψηλότερα. Βλέπουμε λοιπόν ότι με τις ίδιες νότες σε διαφορετικές θέσεις έχουμε ένα πιο «γεμάτο» αποτέλεσμα.

 

Επιστρέφοντας σε συμπτυγμένη θέση, ας επιχειρήσουμε μια… αυθαίρετη σύνδεση των συγχορδιών που εξετάζουμε. Βλέπουμε πως με τον ίδιο τρόπο που σχηματίσαμε την συγχορδία της Ντο μείζονος, σχηματίσαμε και την υποδεσπόζουσα ( IV) δηλαδή την Φά μείζων, αλλά και τη δεσπόζουσα (V ) Σολ μείζων. Τις βάλαμε στη σειρά, και… καθαρίσαμε? Όχι ακριβώς….

Μια τέτοια προσέγγιση δίνει σαν αποτέλεσμα πολύ σκληρά και «ατσαλα» ακούσματα. Φυσικά ίσως αυτό να είναι το ζητούμενο, θα πρέπει όμως να είμαστε σε θέση να παράγουμε και πιο… αρμονική μουσική. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει να αποφύγουμε τα λεγόμενα αρμονικά λάθη. Το βασικότερο «λαθος» είναι η χρήση παράλληλων οκτάβων και πέμπτων.

 

Όπως βλέπουμε στο πάνω παράδειγμα, μεταξύ μπάσου και άλτο υπάρχουν παράλληλες πέμπτες, ενώ στις ακραίες φωνές υπάρχουν παράλληλες οκτάβες. Αυτές δίνουν ένα σκληρό άκουσμα, και θα πρέπει να αποφεύγονται- άλλωστε ο σκοπός μας είναι να φτιάξουμε τετραφωνία, και αν χρησιμοποιούμε παράλληλες οκτάβες θα είναι σαν να «κλέβουμε».

Για να μπορέσουμε λοιπόν να έχουμε άνεση στην κίνηση των φωνών, θα καταφύγουμε στην αναπτυγμένη θέση των συγχορδιών ενώ παράλληλα θα προσπαθήσουμε να αποφύγουμε τα αρμονικά λάθη. Έχουμε λοιπόν την Ντο μείζονα σε αναπτυγμένη θέση. Βλέπουμε ότι η υψηλότερη νότα της σοπράνο μένει η ίδια (Ντο ) και στην επόμενη συγχορδία ενώ οι κάτω νότες αλλάζουν. Αυτό λέγεται πλάγια κίνηση. Στη συνέχεια έχουμε μια παράλληλη κίνηση, που όμως ΔΕΝ σχηματίζει παράλληλες πέμπτες ή οκτάβες. Τέλος, λύνουμε την συγχορδία της δεσπόζουσας ( V) στην τονική Ντο μείζονα, προσέχοντας ο προσαγωγέας (Σι) να λύνεται στην τονική (Ντο).

Θα μπορούσα εναλλακτικά να συνδέσω την IV με την V συγχορδία χρησιμοποιώντας αντίθετη κίνηση, όπως στο παρακάτω παράδειγμα.

Μια τέτοια επιλογή δεν φαντάζει σαν η καλύτερη για την συγκεκριμένη περίπτωση, αφού θα με οδηγούσε σε μια συμπτυγμένη συγχορδία, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολλαπλά άλματα στις φωνές. Παρόλα αυτά ίσως θα ήταν προτιμότερη, καθώς με αυτόν τον τρόπο θα αποφεύγαμε το αρκετά άκομψο άλμα της κατιούσας έβδομης στο μπάσο.
Άλμα σχηματίζεται όταν η φωνή προχωράει σε διάστημα μεγαλύτερο της δευτέρας, όταν δηλαδή δεν έχουμε διαβατική κίνηση. Γενικά προτιμούμε τα μικρά βήματα στις φωνές, ή αλλιώς την βηματική κίνηση. Προτιμότερα επίσης για την κίνηση των φωνών είναι τα διαστήματα τριτης, τετάρτης και πέμπτης καθαρής, καθώς και της μικρής έκτης. Η οκτάβα συνηθίζεται αρκετά, ακολουθούμενη όμως από βήμα σε αντίθετη κίνηση, ενώ αλοιωμένα και σύνθετα διαστήματα αποφεύγονται. Ειδικότερα για το μπάσο πάντως, όπως θα δούμε παρακάτω, η χρήση συγχορδιών σε αναστροφή μας λύνει τα χέρια!

Φυσικά και αυτοί, όπως και οι άλλοι «κλασσικοί» κανόνες, έχουν σαν σκοπό το να γράψουμε όσο το δυνατόν πιο μελωδική μουσική. Αν θέλουμε να κάνουμε πιο «σκληρα» πραγματα, τότε κάνουμε ακριβώς τα αντίθετα, σπάμε δηλαδή και τους κανόνες. Μόνο που «για να παραβείς τους κανόνες, θα πρέπει ασφαλώς και να τους γνωρίζεις!»